هجدهمین دوره جام ملت‌های آسیا - به عنوان بالاترین سطح فوتبال در قاره کهن - قرار بود سال ۲۰۲۳ در چین برگزار شود. به دلیل مشکلات بعد از کرونا چین امتیاز میزبانی را از دست داد و قطر به عنوان تنها کاندیدا با توجه به برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲ یک سال زمان خواست تا سرانجام در ژانویه ۲۰۲۴ این تورنمنت با حضور ۲۴ تیم آغاز شود.

اتفاق تغییر میزبانی در ماه‌های آخر در فوتبال جهان اتفاق بی‌سابقه‌ای نیست.. اولین بار در همین جام ملت‌های آسیا در ۱۹۷۶ رخ داد و کشور خودمان به جای میزبان اولیه انتخاب شد. جام جهانی ۱۹۸۶ هم قرار بود در کلمبیا برگزار شود اما یک زلزله ویرانگر باعث شد میزبانی به مکزیک برسد.

بهترین محک برای انتخاب تیم طلایی

تیم ملی کشورمان برای پانزدهمین بار جام ملت‌های آسیا را تجربه می‌کند؛ تنها تورنمنتی که تمام نسل‌های بزرگ و کوچک تاریخ فوتبال ایران در آن حضور داشتند و بهترین محک برای همان مقایسه همیشگی و تاریخی است، این‌که کدام نسل و کدام تیم ملی بهتر بود! فقط در این میدان می‌توان نسل‌ها را مقایسه کرد چرا که همه حاضر بودند و رقبا نیز همیشه ثابت.

این تیم ملی هم یکی از پرامیدترین تیم‌های ما برای کسب عنوان قهرمانی است؛ یکی از مدعیان عنوان «نسل طلایی» که می‌تواند با کسب جام و یا حداقل شکستن طلسم لیاقت خود برای این نشان را ثابت کند. ما از ۱۹۷۶ به بعد هرگز قهرمان جام ملت‌های آسیا نشده‌ایم و امید زیادی داریم که چهارمین جام قهرمانی به ایران بیاید. اما حتی شکستن طلسم هم می‌تواند نسل فعلی را در صدر تمام نسل‌های ۵ دهه اخیر بنشاند.  این طلسم چیزی نیست مگر رسیدن به «فینال» جام ملت‌های آسیا که از تمام ‌تیم های دهه‌های اخیر دریغ شده است، آن هم در عین شایستگی...

یک جام و دو جین مدعی!

تیم ملی کشورمان در کنار عربستان، ژاپن و کره جنوبی در تمام ادوار اخیر جام ملت‌ها مدعی جدی قهرمانی بوده و با پیوستن استرالیا به AFC طی دهه اخیر تعداد این مدعیان به ۵ رسید. اما این به آن معنی نیست که سایر کشورها شانسی ندارند. فاصله فوتبال در قاره آسیا بین تیم‌ها بسیار کم شده و افزایش تعداد تیم‌های حاضر در جام ملت‌ها به ۲۴ شانس شگفتی‌سازی را برای سایر کشورها بیشتر کرده است. همین حالا در تاریخچه جام ملت‌های آسیا و علاوه بر پنج مدعی سنتی، کشورهای کویت، عراق و قطر نیز سابقه قهرمانی دارند که ثابت می‌کند آن‌ها را هم نباید دست کم گرفت. علاوه بر آن‌ها اردن، عمان و امارات هم در کنار ازبکستان، تایلند یا چین رقبای دست‌وپابسته‌ای نیستند!

اما تیم ملی کشورمان که همیشه به عنوان مدعی وارد جام ملت‌ها شده طی ۵ دهه اخیر موفق به شکستن طلسم عبور از مرحله نیمه نهایی و رسیدن به فینال نشده است.

قهرمانی بدون فینال!

ایران نخستین بار در ۱۹۶۸ وارد جام ملت‌های آسیا شد و در همان قدم اول به عنوان میزبان، جام قهرمانی را هم بالای سر برد. در آن تورنمنت مسابقات به شکل دوره‌ای برگزار شد و چیزی به عنوان بازی فینال وجود نداشت. اگرچه دو تیم ایران و رژیم اشغالگر با کسب سه پیروزی در سه بازی اول، عملا روز ۲۹ اردیبهشت ۱۳۴۷ بر سر جام قهرمانی در امجدیه بازی کردند. مسابقه‌ای که ایران با یک مساوی هم می‌توانست قهرمان شود اما کامبک زد و بازی باخته را ۲-۱ برد. آن شب همه ایران به خیابان‌ها آمدند و نخستین جشن شادی ملی با فوتبال برگزار شد.

طعم خوش اولین پیروزی در فینال

در ۱۹۷۲ مسابقات در دو گروه برگزار و ایران با بردن هر۴ رقیب در فینال کره جنوبی را هم شکست داد. این نخستین فینال تاریخ فوتبال ما در جام ملت‌های آسیا شد و اولین پیروزی در فینال در تاریخ رقابت‌های مهم بین‌المللی. تا پیش از آن تیم کشورمان دو بار در بازی‌های آسیایی ۱۹۵۱ دهلی و ۱۹۶۶ بانکوک به فینال فوتبال رسیده بود اما در هر دو مسابقه شکست خورد و به مدال نقره بسنده کرد. البته که سطح بازی‌های آسیایی هم قابل مقایسه با جام ملت‌ها نبوده و نیست.

آخرین جشن قهرمانی در آزادی

ایران در ششمین دوره جام ملت‌ها ۱۹۷۶ دوباره میزبان شد و دوباره با رکورد ۱۰۰درصد پیروزی و بدون گل خورده به فینال رسید. در فینال کویت با ماریو زاگالو منتظر ما بود، با موید حداد ستاره بزرگ خود که کری زیادی هم برای ایرانی‌ها خوانده بودند اما ایران با تک‌گل علی پروین برد و قهرمان شد. دو سال پیش از آن در همین ورزشگاه آزادی ایران فینال بازی‌های آسیایی را هم با یک گل برده و به مدال طلا رسیده بود اما تقدیر چنین بود که این بازی آخرین فینال تاریخ فوتبال ایران در جام ملت‌های آسیا شود.

ما در این ۴۸ سال یعنی از ۱۹۷۶ به بعد، در فینال بازی‌های آسیایی ۱۹۹۰ پکن حاضر و در ضربات پنالتی به مدال طلا رسیدیم. فینال بازی‌های آسیایی ۱۹۹۸ بانکوک را با دو گل از کویت بردیم که آخرین سال حضور تیم‌های بزرگسال در فوتبال بازی‌های آسیایی بود. در بازی‌های آسیایی ۲۰۰۲ بوسان با قانون جدید تنها تیم‌های زیر ۲۳ سال اجازه شرکت داشتند و ایران دوباره صاحب مدال طلا شد اما در این تورنمنت سطح ۲ فوتبال در آسیا هم حالا ۲۲ سال از آخرین حضور ما در فینال می‌گذرد. در تورنمنت سطح یک یعنی جام ملت‌های آسیا هم از همان ۱۹۷۶ به بعد دیگر هرگز رنگ فینال را ندیدیم؛ یعنی دو فینال در تاریخ، دو پیروزی، دو قهرمانی و دیگر هیچ!

مانع بلند نیمه‌نهایی

ایران در سه دوره نخست جام ملت‌های آسیا غایب بود و ادوار چهارم، پنجم و ششم را با جام قهرمانی تمام کرده است. از این سه دوره تنها در دو دوره بازی فینال برگزار شده و فرمت مسابقات از بعد از ۱۹۶۸ تا امروز ثابت باقی مانده است. یعنی از دوره پنجم جام ملت‌ها تا اکنون که دوره هجدهم آن در قطر در حال برگزاری است، تعداد تیم‌های حاضر در جام ملت‌ها تغییر کرده اما شکل مسابقات ثابت بوده و همیشه بعد از دور گروهی تیم‌ها در مراحل حذفی مقابل هم بازی و دیدار فینال تعیین‌کننده قهرمان بوده است.

یعنی از چهارمین حضور ایران در تاریخ جام ملت‌ها تا امروز که پانزدهمین حضور مادر سطح اول فوتبال آسیاست، تیم ملی کشورمان هرگز موفق به عبور از مرحله نیمه‌نهایی نشده است. ایران با ۸ حضور در مرحله نیمه‌نهایی و جمع چهار تیم برتر یکی از رکوردداران قاره آسیاست اما متاسفانه بعد از دو حضور اول، در ۶ تلاش بعدی هرگز موفق به شکستن این طلسم نشد و به فینال نرسید!

۱۹۸۰ کویت/ ستاره ای که مجبور به بازگشت شد

در ۱۹۸۰ جام ملت‌ها در کویت برگزار شد. نخستین حضور ایران با عنوان جمهوری اسلامی و به عنوان مدافع قهرمانی در سه دوره قبلی در خانه جدی‌ترین رقیب خود در آن سال‌های آسیا! کویت فینال ۱۹۷۶ را به ما در تهران باخت و ۴ سال بعد در خانه به چیزی جز قهرمانی فکر نمی‌کرد. شرایط بعد از پیروزی انقلاب باعث تعطیلی مسابقات فوتبال شده بود. بازیکنان بیش از یک سال بازی و تمرین نکرده بودند و تا قبل از حضور در این میدان تنها دو بازی دوستانه در امارات داشتیم و یک اردوی دو هفته‌ای در جنوب. کویت از تمام ظرفیت‌های خود در میزبانی استفاده کرد تا بدترین شرایط را برای ایران به عنوان رقیب اصلی رقم بزند. تیر آخر هم حمله عراق به خاک کشورمان و آغاز دفاع مقدس بود که باعث شد روحیه بازیکنان به کلی در هم بشکند. خبر شهادت برادر حسن روشن به او رسید و مجبور شد مسابقات را رها کند و به تهران برگردد. با تمام این مشکلات تیم حسن حبیبی بعد از دو مساوی اولیه روی نوار برد افتاد و در نیمه نهایی رقیب میزبان شد. یک جنگ نابرابر با حمایت آشکار داور، دو گل بحث‌برانگیز میزبان و تک‌گل حسین فرکی در دقیقه ۹۰ باعث شکست ما شد تا به دیدار رده‌بندی برویم. آن‌جا کره شمالی را دوباره با سه گل شکست دادیم و عنوان سومی را گرفتیم.

۱۹۸۴ سنگاپور/ اعتراف تلخ: من اشتباه کردم!

در جام ملت‌های ۱۹۸۴ سنگاپور باز هم تیم ما از تهران ضربه خورد. محمود یاوری سرمربی تیم ملی کنار رفت تا یکی از بهترین نسل‌های تاریخ فوتبال ایران با هدایت دستیار او ناصر ابراهیمی وارد تورنمنت شود. ایران با اقتدار شروع کرد اما بعد از دو پیروزی به دو تساوی رضایت داد تا در نیمه نهایی به عربستان بخوریم و تا دقیقه ۸۸ با تک‌گل شاهرخ بیانی پیش بودیم که شاهین بیانی به اشتباه دروازه خودی را باز کرد.

ناصر ابراهیمی تنها مربی تاریخ فوتبال ماست که در مصاحبه رسمی بعد بازی به اشتباهش اعتراف کرد. جمله «من اشتباه کردم»ِ او تیتر رسانه‌ها شد. او به هوای پیروزی و با اطمینان به نتیجه، ناصر محمدخانی را بیرون کشید تا مثلا برای فینال استراحت کند. با خروج ستاره وقت آسیا مدافعان عربستان جلو آمدند و آن اتفاق تلخ افتاد. بازی به‌وقت اضافه رفت و در نهایت در ضربات پنالتی عربستان بلیت فینال گرفت. ما به دیدار رده‌بندی رفتیم و سناریو دوباره تکرار شد؛ بازی برابر کویت رقیب همیشگی و دوباره مساوی یک - یک و دوباره ضربات پنالتی و عنوان چهارمی.

۱۹۸۸ قطر/ پسرانی که مرد شدند

جام ملت‌های ۱۹۸۸ در قطر برگزار شد. بعد از بازی‌های آسیایی سئول ستاره‌های نام‌دار تیم ملی در اعتراض به دهداری استعفا دادند. فدراسیون پشت سرمربی ایستاد و او با جوانانی که در غیاب لیگ در آن سال‌ها از مسابقات سطوح پایین‌تر باشگاه‌های تهران انتخاب کرده بود، وارد مسابقات شد. جوانانی که آن روزها گمنام بودند اما بعدها ستاره‌های بزرگ تاریخ شدند، در بازی افتتاحیه دو گل به میزبان زدند. مساوی با ژاپن -که نخستین حضور خود در جام ملت‌ها را تجربه می‌کرد- سپس پیروزی بر امارات و در نهایت شکست خردکننده ۳-۰ برابر کره جنوبی دوباره ایران را به عنوان تیم دوم به نیمه نهایی فرستاد. دوباره عربستان منتظر ما بود و این بار با تک‌گل ماجد عبدالله -اسطوره صحرا- ایران در همان ۹۰ دقیقه شکست خورد. مرتضی کرمانی گل زد اما داور بازی با ناداوری آن را آفساید اعلام کرد. تیم ما هم جوان و کم‌تجربه بود. عربستان در این دوره هم مثل ۴ سال قبل قهرمان آسیا شد، ایران دوباره به دیدار رده‌بندی رفت و بعد از تساوی بدون گل برابر چین، در ضربات پنالتی به لطف درخشش عابدزاده دوباره سوم شد.

۱۹۹۶ امارات/ تولد دوباره

دهمین دوره جام ملت‌های آسیا تنها حذف ما در مرحله گروهی بود. علی پروین در سه بازی و ۲۷۰ دقیقه حتی یک تعویض هم نکرد! با پیروزی آغاز و بعد مساوی با یک شکست برابر ژاپن میزبان حذف شدیم تا شیرازه فوتبال ایران به هم بریزد.

چهار سال بعد در امارات همه چیز نو شده بود. محمد مایل کهن، دستیار علی پروین، سرمربی تیم ملی شده بود و تعداد تیم‌های حاضر در جام ملت‌ها به عدد ۱۶ رسید. برای نخستین بار بعد از دور گروهی‌ها در یک‌چهارم نهایی یک بازی حذفی برگزار می‌شد و خلاصه همه‌چیز تازگی داشت. ایران شگفتی‌ساز آن تورنمنت بود. با باخت ۲-۱ مقابل عراق شروع کرد و بعد از دگرگونی در ارنج اصلی، با پیروزی ۳-۱ برابر تایلند به مسابقات برگشت و در بازی آخر گروه مرگ ۳-۰ عربستان را له کرد. مثلث مرگبار دایی - خداداد - باقری از همین بازی متولد شد و ایران ضمن گرفتن انتقام شکست‌های قبلی خود را به عنوان مدعی اول معرفی کرد. از حساسیت گروه مرگ همین بس که سه تیم ایران عربستان و عراق ۶ امتیازی شدند و به لطف تفاضل گل ایران و عربستان به مرحله حذفی رسیدند. جایی که علی دایی شاهکار کرد و پیروزی ۶-۲ برابر کره جنوبی به تاریخ پیوست.

تیم پر امید ما در نیمه نهایی دوباره رقیب عربستان شد، این بار در خاک امارات و با یک داور مصری که نام داوران در تاریخ فوتبال دنیا را تا ابد لکه‌دار کرد! او آشکارا به نفع عربستان سوت می‌زد، پنالتی‌های مسلم ما را نمی‌گرفت و گل سالم ما را هم مردود کرد. تنها شانس عربستان رفتن به ضربات پنالتی بود و آن‌جا حضور عابدزاده برای اولین بار در این تورنمنت هم کمکی به تیم خسته و کم‌روحیه ما نکرد. عربستان برای سومین بار در نیمه نهایی از ما عبور کرد و در فینال هم امارات را برد تا با رسیدن به رکورد سه قهرمانی شریک کشورمان در صدر تیم‌های پرافتخار شود. ایران هم به رده‌بندی رفت تا دوباره حریف کویت باشد، دوباره بازی ۱-۱ مساوی شد و در ضربات پنالتی این بار انتقام ۱۹۸۴ را گرفتیم و سوم شدیم.

۲۰۰۴ چین/ ماموریت غیرممکن

تیم ملی در بدترین شرایط روحی به جام ملت‌های ۲۰۰۴ رفت. چند روز قبل از اعزام در مسیر مقدماتی جام جهانی ۲۰۰۶ در تهران به اردن باختیم و ایران باید هر دو بازی باقی‌مانده در خاک اردن و قطر را می‌برد تا به مرحله بعدی صعود کند وگرنه در همان دور اول مقدماتی باید با رویای جام جهانی خداحافظی می‌کرد!

برانکو ایوانکوویچ که به عنوان دستیار بلازویچ نتوانسته بود تیم ملی را به جام جهانی ۲۰۰۲ ببرد، با دعوت از یک‌سری جوان از تیم فولاد خوزستان در کنار بزرگان باتجربه ایران را به جام ملت‌ها برد. پیروزی برابر تایلند و دو تساوی مقابل عمان و ژاپن، ایران را به یک‌چهارم نهایی فرستاد. این بار ما تیم دوم بودیم و کره جنوبی تیم اول گروهش، اما در یک‌چهارم نهایی علی کریمی غوغا کرد و با یک هت‌تریک پیروزی ۴-۳ برابر کره را رقم زد. ایران در بهترین شرایط روحی به نیمه نهایی رسید. برای پنجمین بار پس از پیروزی انقلاب و این بار میزبان یعنی چین رقیب ما بود.

بار دیگر تمام امتیازات میزبانی به کار افتاد و بار دیگر داوری تیر خلاص را به تیم ما زد! در خانه حریف با هزاران تماشاگر یک گل عقب افتادیم، با اشتباه بزرگ یحیی گل‌محمدی که بعد از علی دایی کاپیتان ما بود و باتجربه‌ترین بازیکن تیم! در همان نیمه اول محمد علوی گل مساوی را زد اما در شروع نیمه دوم دقیقه ۴۹ ستار زارع اخراج شد. حالا ایران باید ۱۰ نفره بازی می‌کرد اما در دقیقه ۸۴ ناداور این مسابقه گلزن ما یعنی محمد علوی را هم اخراج کرد تا تیم ایران با ۹ بازیکن دقایق باقی‌مانده تا پایان بازی و کل دو نیمه وقت اضافه را بازی کند. تیمی که مردانه ایستادگی کرد اما در ضربات پنالتی دیگر نای ایستادن نداشت. آن چیپ بدموقع یحیی گل‌محمدی که تا همین امروز هم در ذهن فوتبال ما باقی مانده است...

ایران که در پنجمین تلاش خود بار دیگر در نیمه نهایی ناکام ماند، به دیدار رده‌بندی رفت تا آن‌جا با پیروزی ۴-۲ مقابل بحرین و باز هم ۹ نفره به پایان بازی برسد! ایران انگیزه زیادی برای گرفتن انتقام از بحرین داشت. آن مسابقه معروف در مقدماتی جام جهانی ۲۰۰۲ و آن شادی بحرینی‌ها با پرچم عربستان، اسراری که حتی هنوز هم با اسم رمز «کشک بادمجان» افشا نشده است! در این مسابقه علی دایی ضربه پنالتی را به کریمی نداد تا او شانس آقای گلی را از دست بدهد. اختلاف دو ستاره علنی شد و دو سال بعد در جام جهانی بدترین ضربه را به ما زد. مسابقه‌ای که آرش برهانی و مهدی مهدوی‌کیا اخراج شدند اما ایرانِ ۹ نفره بحرین را برد و برای چهارمین بار به عنوان سوم جام ملت‌ها رسید.

۲۰۱۹ امارات/ لعنت بر تنظیمات کارخانه!

بعد از سه ناکامی متوالی در مرحله یک‌چهارم نهایی ادوار ۲۰۰۷، ۲۰۱۱ و ۲۰۱۵ جام ملت‌های آسیا، پسران کارلوس کیروش به عنوان یک مدعی جدی وارد جام ملت‌های ۲۰۱۹ امارات شدند. ایران از جام جهانی برگشته و ستاره‌های لژیونر در اروپا زیاد داشت. دوره قبل هم مدعی اصلی قهرمانی بود که اخراج بچگانه پولادی باعث شد عراق در ضربات پنالتی از سد ما عبور و در نهایت قهرمان شود.

در این دوره مرحله یک‌هشتم نهایی هم اضافه شده بود و ایران با ۵ پیروزی متوالی و بدون گل خورده به نیمه نهایی رسید. تیمی به‌شدت با اعتماد به نفس که با داشتن سردار و طارمی قادر به گشودن دروازه هر حریفی بود و در آن انتها هم با بیرانوند از تیمی گل نمی‌خورد. دیدار با ژاپن در نیمه نهایی ۲۰۱۹ هنوز هم تلخ‌ترین خاطره نسل فعلی تیم ملی ماست. تیمی که تا آن لحظه گل نخورده بود، به ابتدایی‌ترین شکل ممکن گل اول را خورد تا همه نقشه‌های کیروش نقش بر آب شود. برنامه او این بود که در ۲۰ دقیقه آخر برای زدن گل تلاش کند، کاری که در جام جهانی برابر مراکش هم کرد. اما بازیکنان حرفه‌ای ما یک لحظه به تنظیمات کارخانه برگشته و به جای دنبال کردن توپ و بازی در جریان، دور داور حلقه زدند تا بازیکن ژاپن به راحتی بدون هیچ مانعی توپ را ارسال و دروازه بیرانوند باز شود. آن‌قدر این گل کودکانه بود که شیرازه تیم از هم پاشید و بعد از آن دو گل دیگر هم خوردیم. دیگر هیچ‌کس نمی‌توانست آن تیم را جمع کند، چرا که کاپیتانش یکی از همان‌ها بود که بازی را رها کرد و به سمت داور رفت! سنت غلط اعتراض به هر سوت داور تاکنون بارها کار دست فوتبال ما داده و بزرگترین ضربه‌اش را در جام ملت‌های قبل زد و متاسفانه هنوز هم دست از این عادت زشت برنداشته‌ایم. فقط امیدواریم که در این دوره جام ملت‌ها تکرار نشود.

و در نهایت ششمین حضور ایران در نیمه نهایی بعد از قهرمانی ۱۹۷۶ باز هم منجر به صعود ایران به فینال نشد. این بار بازی رده‌بندی هم برگزار نشد اما رکورد پیروزی‌ها و گل‌های زده ایران آن‌قدر درخشان بود که کارلوس کیروش ادعای کسب عنوان سومی و دریافت پاداش مندرج در قراردادش را بکند! اگر از نگاه کیروش به مسئله نگاه و ایران را تیم سوم دوره قبل بدانیم، ششمین حضور ایران در نیمه نهایی منجر به کسب پنجمین عنوان سومی شد. اما واقعا دیگر مهم نیست، همان‌طور که تیم درخشان ۱۹۸۴ هم چهارم شد.

۲۰۲۳ قطر/ امیدوار به طلسم‌شکنی

آن‌چه مهم است این‌که طلسم عبور از نیمه نهایی و رسیدن به فینال در جام ملت‌های آسیا هنوز تا این لحظه استوار به قوت خود باقی است.

امیدواریم این طلسم در این دوره بشکند...