تعاریف کتابی و سنتی خود به اندازه کافی گویا هستند. فوتبال محبوب‌ترین و مورد توجهترین پدیده بشری است و در هر قاره، هر چهار سال یک بار مسابقاتی در بالاترین سطح تیم‌های ملی کشورها برگزار می‌شود. پس قهرمانی جام ملت‌های آسیا اتفاقی است که در تاریخ می‌ماند.

از آن طرف ویترین خالی افتخارات فوتبال ایران کفه ترازو را برای اهمیت این موضوع سنگین می‌کند. فوتبال ایران با این حجم از محبوبیت و نفوذ در زندگی روزمره مردم عادی و خواص، حالا نزدیک به نیم قرن شده که دستش از هر جام و افتخاری کوتاه مانده است.

استارت آقایی با جام ملتها

فوتبال یک پدیده وارداتی بود اما خیلی زود جای خود را در روح و روان زندگی جامعه ایران پیدا کرد. ما زودتر از فدراسیون و تشکیلات فوتبال تیم ملی و مسابقات باشگاهی داشتیم، زودتر از کشورهای همسایه در غرب آسیا صاحب لیگ شدیم و پس از یک بازه زمانی کوتاه در عرصه بین المللی خیلی زود به قدرت اول قاره تبدیل شدیم. همین جام ملت‌های آسیا به عنوان مثال، اولین ثبت نام برای حضور در ۱۹۶۰ بود که نتوانستیم به دور نهایی جام صعود کنیم و پس از یک دوره غیبت، ایران در ۱۹۶۸ میزبان و دوران طلایی فوتبال ما آغاز شد. دورانی که برای یک دهه با نسل‌های مختلف فوتبال ایران آقایی خود در آسیا را تثبیت و از سطح قاره فراتر رفت. در واقع بخشی از جایگاه فوتبال در ایران امروز مدیون و مرهون همان افتخاراتی است که در آن دهه کسب شد و غرور ملی ما را بالا برد. از آن به بعد ما جام و افتخاری نداشته‌ایم اما نام ایران آنقدر بزرگ است که در هر تورنمنتی در رده مدعیان قهرمانی قرار می‌گیرد.

دهه طلایی

در دهه طلایی فوتبال ایران ایران ۳ دوره متوالی قهرمان جام ملت‌های آسیا در ۱۹۶۸ -۱۹۷۲ و ۱۹۷۶ شد. مدال طلای فوتبال در بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ را برد و به عنوان تنها سهمیه دو قاره آسیا و اقیانوسیه به جام جهانی ۱۹۷۸ رسید. در این دهه طلایی تیم ملی جوانان ایران ۵ دوره متوالی قهرمان آسیا شد. باشگاه تاج قهرمان جام باشگاه‌های آسیا شد و نخستین لیگ به مفهوم واقعی در کشور ایران متولد شد، زمانی که حتی ژاپن و کره جنوبی هم لیگ نداشتند. ایران در آن سال‌ها دو دوره متوالی در ۱۹۷۲ مونیخ و ۱۹۷۶ مونترال نماینده قاره آسیا در فوتبال المپیک شد و در ۱۹۷۶ به عنوان اولین تیم آسیایی به جمع ۸ تیم برتر رسید.

آخرین جام

سال ۱۹۷۶ که حشمت مهاجرانی به عنوان سرمربی تیم جوانان و دستیار افارل هدایت تیم بزرگسالان را بر عهده گرفت، نقطه پایانی بر منحنی اوج فوتبال ایران شد. او جوانانش را به تیم بزرگسالان آورد و به جام جهانی رفت اما تقدیر چنین بود که آخرین جام کسب شده توسط تیم ملی ایران در این سال باشد. آن تیم به المپیک مونترال رفت و به یک چهارم نهایی رسید. در جام ملت‌های ۱۹۷۶ آسیا در تهران تنها تیم تاریخ شد که بدون گل خورده به قهرمانی رسید اما از آن به بعد فوتبال ملی ما دیگر هرگز نه رنگ المپیک را دید، نه قهرمانی جوانان آسیا و نه قهرمانی در جام ملت‌های آسیا. و فقط کافیست مروری کنیم بر نسل‌هایی که در این ۴۸ سال عضویت تیم ملی را داشته اما دستشان به هیچ جامی نرسید. البته این توضیح ضروریست که در این ۵ دهه فوتبال ملی ما در تورنمنت‌های سطح پایین قهرمان شده، مدال طلای بازی‌های آسیایی را هم گرفته اما سوای صعود به جام جهانی هرگز در سطح اول فوتبال بین‌المللی عنوان و افتخاری نداشته‌ایم. از اهمیت این موضوع همین بس که قهرمانی جام کافا در بهار امسال تنها عکس قهرمانی برای نسل درخشان فعلی همراه با کاپ در طول تاریخ شد...

عکسی رکورددار لایک!

نگاه کنید به بیشترین لایک تاریخ در اینستاگرام که برای عکس لیونل مسی با جام قهرمانی جام جهانی ۲۰۲۲ قطر است. لحظه بالا بردن جام توسط کاپیتان یک تیم لحظه‌ای درخشان در تاریخ فوتبال آن کشور است و بزرگترین افتخار برای آن نسل و خود آن کاپیتان. و البته که تورنمنت‌هایی مثل بازی‌های آسیایی جام قهرمانی ندارند. جام‌های بین‌المللی مثل جام ال جی هم برای ادوار متوالی از دست فوتبال ما دور می‌ماند و در نهایت جام کافا تنها جامی است که در این چند دهه توسط کاپیتان تیم ملی در یک عرصه بین المللی بالای دست دیده شده است. عکسی که همه امیدواریم در جام ملت‌های ۲۰۲۳ آسیا - که در قطر در حال برگزاری است - طلسم را بشکند و احسان حاج صفی تبدیل به چهارمین نام تاریخ در این عکس و این حالت شود.

نمادی بنام کاپیتان

به عنوان نماینده هر نسل کاپیتان را در نظر می‌گیریم. با مروری بر تاریخ ایران مشخص می‌شود که تنها ۳ کاپیتان عکس با جام قهرمانی ملت‌های آسیا را دارند و پس از این سه نفر دیگر هیچ کاپیتانی هرگز به این افتخار نرسیده است. اولین حضور بین المللی ایران در بازی‌های آسیایی ۱۹۵۱ بود که اصلاً آن موقع کاپیتان به مفهوم امروزی در فوتبال وجود نداشت. آن مدال نقره به همراه مدال نقره ۱۹۶۶ بانکوک تنها افتخارات فوتبال ایران در سطح آسیا بود تا اینکه در ۱۹۶۸ ایران برای نخستین بارمیزبان جام ملت‌ها شد و خود برای نخستین بار در این تورنمنت به میدان رفت.

دور افتخار حسن آقا در امجدیه

در این دوره فرمت جام ملت‌ها تغییر و ۵ تیم در دور نهایی به شکل گروهی با یکدیگر بازی می‌کردند و تیم کشورمان با چهار پیروزی در چهار مسابقه با اقتدار به قهرمانی رسید. همایون بهزادی در هر چهار بازی گل زد و ستاره بلامنازع تورنمنت شد و در نهایت جام قهرمانی بر بالای دستان حسن حبیبی در ورزشگاه امجدیه تهران دور افتخار زد. حالا دیگر در فوتبال وقت دنیا کاپیتان‌ها با یک بازوبند از سایر بازیکنان مجزا و بینندگان تلویزیونی و تماشاگران هم آنها را می‌شناختند. حسن حبیبی اولین کاپیتان تاریخ فوتبال ایران شد که اولین جام بین المللی فوتبال را بالای سر برد.

اولین پخش مستقیم که مراسم اهدای جام نداشت!

در ۱۹۷۲ جام ملت‌ها پنجمین دوره جام ملت‌ها در کشور تایلند برگزار شد. تیم ملی ایران به عنوان مدافع عنوان قهرمانی مدعی اصلی بود اما پای پرواز هواپیما پرویز دهداری به عنوان سرمربی کنار کشید تا دستیارش محمد رنجبر هدایت تیم را در جام ملت‌ها بر عهده گیرد. در این دوره مسابقات دوباره به فرمت قبلی برگشت و ایران با سه پیروزی صدر نشین گروه خود شد، در نیمه نهایی کامبوج را برد و در فینال کره جنوبی که تا پیش از این مسابقه با دو قهرمانی پرافتخارترین تیم جام ملت‌ها بود. بازی فینال نخستین بازی تاریخ بود که تلویزیون ایران آن را مستقیم پخش کرد اما در اتفاقی جالب آنها پیش بینی وقت اضافه را نکرده بودند! در نتیجه مردم داخل کشور گل پیروزی حسین کلانی و مراسم اهدای جام را در تلویزیون ندیدند. مصطفی عرب کاپیتان تیم ملی بود و جام قهرمانی را بالای سر برد. دوباره عنوان آقای گلی به ایرانی‌ها رسید، حسین کلانی با ۵ گل و اولین هت‌تریک‌ها نیز به نام ایرانی‌ها (کلانی و جباری) ثبت شد. این دو بازیکن هر دو در قهرمانی اول جام ملت‌ها هم حاضر و برای ایران گل زده بودند.

جام، بدون گل خورده برای سردار

قرار بود جام ملت‌های ۱۹۷۶ در کشوری دیگر برگزار شود اما چند ماه مانده به مسابقات آن کشور کنار کشید تا ایران میزبان شود. اتفاقی که این روزها برای قطر در آسیا می‌افتد، خاطره نیم قرن پیش ماست! ایران صاحب بهترین امکانات و بیشترین نفوذ در تشکیلات AFC بود. چند روز مانده به مسابقات یک تیم هم نیامد تا کشورمان در یک گروه سه تیمی قرار گیرد. دو پیروزی و سپس برد نیمه نهایی در وقت‌های اضافه برابر چین و فینال تاریخی برابر کویت، ۴ برد بدون گل خورده برای تیم حشمت مهاجرانی. سومین عنوان قهرمانی متوالی در جام ملت‌های آسیا که هنوز هم رکوردی دست نخورده در قاره کهن است. کویت آن زمان با ماریوزاگالو مربی قهرمان جهان از برزیل داعیه قهرمانی داشت اما در فینال با کاشته زیبای علی پروین مغلوب شد.

در نهایت جام قهرمانی در ورزشگاه آزادی بر فراز دستان سردار تیم ملی قرار گرفت. پرویز قلیچ خانی با لقب سردار که تقریباً همه اهالی فوتبال او را به عنوان بهترین بازیکن تمام تاریخ ایران می‌شناسند، تنها بازیکنی است که در هر سه قهرمانی ایران در جام ملت‌های آسیا حضور داشته و بعید است دیگر کسی به این رکورد او برسد!

قلیچ خانی در مسابقه نهایی جام ملت‌های ۱۹۶۸ گل برتری ایران را زد تا اولین قهرمانی را به عنوان ستاره جشن بگیرد و به عنوان کاپیتان، در ۱۹۷۶ جام را بالای سر برد تا سمبل آخرین قهرمانی تا امروز باشد.

همیشه مدعی

تیم ملی کشورمان از همان ۱۹۶۸ که وارد جام ملت‌ها شد، تاامروز همیشه پای ثابت برگزار این تورنمنت بوده و اصلاً جام ملت‌ها را بدون ایران نمی‌توان تصور کرد. جامی که صرف حضور در آن رویای بسیاری از کشورهاست و ایران در کنار عربستان، ژاپن یا کره جنوبی مدعی همیشگی قهرمانی آن. ما در اولین جام بعد از پیروزی انقلاب یعنی ۱۹۸۰ کویت به عنوان مدافع عنوان قهرمانی از بازی‌های مقدماتی معاف بودیم اما پس از این دوره این امتیاز را هم دیگر نداشتیم. دیگر هرگز میزبان هم نشدیم تا همیشه مجبور به حضور در مسابقات مقدماتی و کسب بلیط شرکت در بازی‌ها باشیم. ماموریتی که البته در طول تاریخ و با توجه به پتانسیل فوتبال ایران همیشه با موفقیت انجام شده و از ۱۹۸۰ تا امروز که هجدهمین دوره جام ملت‌ها در قطر در حال برگزاری است ایران همیشه مسابقات را به عنوان مدعی شروع کرده اما هرگز دستش به جام نرسیده است.

بزرگانی که هرگز جام نگرفتند

این یعنی نسل‌های ۵ دهه اخیر فوتبال ایران از این افتخار بزرگ محروم ماندند و نام آن سه کاپیتان تا امروز کنار یکدیگر با عکس جام قهرمانی تنها باقی مانده است. مثلثی که بسیار امیدواریم احسان حاج صفی آن را به مربع تبدیل کند. ببینید چه بزرگانی از این افتخار محروم ماندند...

به یاد حجازی و قایقران، ازخودگذشتگی استیلی

در هفتمین دوره جام ملتهای آسیا ۱۹۸۰ کویت کاپیتان تیم ملی ناصر حجازی بزرگ بود. در ۱۹۸۴ سنگاپور بازوبند کاپیتانی بر بازوی محمد پنجعلی بسته شده بود. در دو دوره ۱۹۸۸ قطر و ۱۹۹۲ ژاپن سیروس قایقران کاپیتان تیم ملی بود.

در ۱۹۹۶ کاپیتان اصلی ما احمدرضا عابدزاده بود اما به دلیل مصدومیت تا نیمه نهایی بازی نکرد و تیم ملی با رهبری محمد خاکپور وارد میدان می شد. در جام ملتهای ۲۰۰۰ نیز حمید استیلی بیشترین سابقه را داشت و صاحب بازوبند کاپیتانی بود اما پیش از بازی افتتاحیه او در رختکن خود با دست خود بازوبند را به بازوی علی دایی بست و به عنوان نفر اول پشت سر او وارد زمین شد. علی دایی چهره بین المللی فوتبال ایران بود و استیلی بهترین تصمیم را با از خود گذشتگی گرفت.

در جام ملتهای ۲۰۰۴ چین هم علی دایی کاپیتان ما بود. در ۲۰۰۷ که برای نخستین بار ۴ کشور جنوب شرق آسیا میزبان بودند با بازنشستگی علی دایی و یحیی گل محمدی، بازوبند کاپیتانی به مهدی مهدوی کیا رسید. در ۲۰۱۱ قطر و ۲۰۱۵ استرالیا کاپیتان تیم ملی جواد نکونام بود و بالاخره در ۲۰۱۹ امارات مسعود شجاعی کاپیتان اول تیم ملی بود که در طول تورنومنت هرگز به میدان نرفت. کاپیتان دوم تیم ملی اشکان دژاگه بود و او هم در چند مسابقه از زمین بیرون رفت تا بازوبند بر بازوی امید ابراهیمی و احسان حاج صفی بسته شود.

آخرین فرصت برای بهترین وداع

همه می‌دانیم که بعد از جام ملت‌های آسیا تیم ملی پوست‌اندازی می‌کند تا برای جام جهانی ۲۰۲۶ آماده شود. همانطور که امیر قلعه نویی گفته این تورنمنت آخرین فرصت پوشیدن پیراهن تیم ملی برای نام‌های بزرگیست که در یک دهه اخیر زحمات زیادی برای تیم ملی کشیده‌اند.

احسان حاج صفی و کریم انصاری‌فر کاپیتان‌های اول و دوم تیم ملی فعلی هستند که به طور قطع این آخرین تورنمنت آنها در لباس ملی خواهد بود. پس چه چیزی بهتر از خداحافظی با یک یادگاری بزرگ؟ عکس با جام ملت‌های آسیا بر فراز دست که از همه بزرگان این ۴۸ سال دریغ شد...